اهمیت صنعت نفت در ایران بر هیچ کس پوشیده نیست. این صنعت و منابع مالی حاصل از تولید و صادرات نفت خام، دست کم در 10 سال اخیر نه تنها نقشی تعیین کننده در ساختار اقتصاد ملی ایران داشته، بلکه در حوزه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی کشور نیز دارای نقشی انکارناپذیر بوده است

در برهه‌هایی از تاریخ، هر گاه که این صنعت با مدیریت و برنامه‌ریزی درست عمل کرده، نه تنها منابع کافی برای اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری دولت فراهم کرده، بلکه با اجرای طرح‌های توسعه‌ای خود به ایجاد اشتغال وسیع پرداخته و به همراه آن، هزاران واحد صنعتی و شرکت‌های مشاوره و پیمانکاری را در اندازه‌های مختلف فعال کرده و از این رهگذر، محرک و انگیزاننده سرمایه‌گذاری صنعتی و خدماتی و تولید ارزش افزوده در دیگر بخش‌ها نیز شده است.

در هم‌آمیزی توسعه صنعت نفت با توسعه صنایع پایین‌دستی آن و به ویژه صنایع تولید فرآورده‌های پتروشیمیایی، موجب افزایش حجم عظیم تولید این محصولات و بالابردن جهشی رقم صادرات غیرنفتی کشور نیز شده است. توسعه فازهای مختلف میدان پارس جنوبی در عسلویه که از ابتدا در پیوند با توسعه واحدهای پتروشیمی پایین دستی آن تعریف شد و نیز توسعه واحدهای پتروشیمی متعدد در بندر امام خمینی از بهترین ‌نمونه‌های چنین دورانی از شکوفایی صنعت نفت ایران می‌باشد.

در همین دوران بود که به پیشنهاد وزارت نفت، صندوق ذخیره ارزی نیز با هدف بهره‌گیری ماندگار از بخشی از درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام برای اعطای وام به تولیدکنندگان بخش خصوصی شکل گرفت و فعال شد.

پیچیدگی و چند انضباطی بودن صنعت نفت در  ایران و کشورهای بزرگ نفت‌خیز مشابه، موجب آن شده که وزارت نفت، تنها تأمین‌کننده انرژی اولیه مورد نیاز کشور نبوده و در میدان عمل، به مراتب فراتر از یک بخش اثرگذار باشد و به ویژه در شرایط حساس، در خدمت تحکیم امنیت ملی، توسعه همه‌جانبه کشور، پیشبرد اهداف سیاست خارجی و حتی ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای و حتی محرومیت‌زدایی هم قرار گیرد.

در شرایط کنونی و با توجه به آثار و تبعات تحریم‌های تحمیلی و محدودیت‌های ایجاد شده برای صنعت نفت و کل کشور ضرورت ایفای نقش چند انضباطی توسط وزرات نفت در همراهی با مدیریت عالی کشور برای عبور موفق از تنگناهای موجود ضروری‌تر از هر زمان شده است.

آنچه در صفحات آتی تقدیم می‌شود و عرفا از آن به عنوان برنامه وزیر نام برده می‌شود، در واقع راهکار‌ها و راهبردهای عملیاتی است که برای اجرای سیاست‌های کلی نظام و قوانین موضوعه در حوزه نفت پیشنهاد شده است .

در فصل نخست این مجموعه، اسناد بالادستی حاکم بر برنامه پیشنهادی شامل سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز و قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه و قانون نفت آورده شده و در فصل دوم مجموعه تقدیمی، برنامه کوتاه مدت پیشنهادی برای وزارت نفت آمده که عمدتاً ناظر بر اقداماتی است که باید توسط وزارت نفت با توجه به وجود شرایط ویژه و تحریم‌های تحمیلی بر کشور و با فرض ادامه آن‌ها، به فوریت به مورد اجرا گذارده شود. در فصل سوم نیز برنامه پیشنهادی دراز مدت برای وزارت نفت ارایه شده است . لازم به تاکید است که کاسته شدن از شدت تحریم‌های تحمیلی علیه صنعت نفت در میزان تحقق اهداف کلان پیش‌بینی شده، بسیار تاثیرگذار خواهد بود.

در نهایت در فصل چهارم نیز به تبیین پاره‌ای از راهبردهای پیشنهادی در برنامه درازمدت پرداخته شده است

یادآور می‌شود که در تنظیم مجموعه تقدیمی ، به دلیل شرایط خاص حاکم بر صنعت نفت، نخست از ارایه گزارش مکتوب برای بیان وضعیت موجود و نیز ارزیابی عملکرد صنعت نفت در مقایسه با اهداف مصوب، خودداری شده است و در ادامه نیز در برنامه کوتاه مدت تقدیمی صرفا به بیان عناوین اکتفا شده و از تشریح راهکارهای عملیاتی در هر مورد به صورت مکتوب پرهیز شده است که البته امکان ارایه توضیحات شفاهی در جلسات با نمایندگان محترم در این مورد فراهم است.

فصل اول: اسناد بالادستی حاکم بر برنامه پیشنهادی

مهم‌ترین اسناد بالادستی حاکم بر برنامه پیشنهادی را می‌توان به ترتیب زیر برشمرد:

-2-2 سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز بر اساس بند یک اصل 100 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به دنبال ابلاغ سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و گاز توسط مقام معظم رهبری در سال 1379 و نیز ابلاغ سیاست‌های  کلی برنامه پنجم توسعه در سال 1387 توسط معظم‌له، موارد مرتبط با صنعت نفت و گاز که راهگشای برنامه‌های این صنعت خواهد بود، به ترتیب و به شرح زیر مد نظر قرار گرفته است:

• اتخاذ تدابیر و راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز و شناخت کامل منابع کشور

• افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت، متناسب با ذخایر موجود و برخورداری کشور از افزایش قدرت اقتصادی، امنیت و سیاسی

• افزایش ظرفیت تولید گاز متناسب با حجم ذخایر کشور به منظور تأمیم صرف داخلی و حداکثر جایگزین با فرآورده‌های نفت

• گسترش تحقیقات بنیادی و توسعه‌ای و تربیت نیروی انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فن و مهندسی انرژی، در سطح بین‌المللی و ارتقای فناوری در زمینه‌های منابع و صنایع نفت، گاز و پتروشیمی

 • تلاش لازم و ایجاد سازماندهی قانونمند برای جذب منابع مالی مورد نیاز داخلی و خارجی در امر نفت و گاز در بخش‌های مجاز قانونی

• بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جغرافیایی کشور برای خرید و فروش، فرآوری و پالایش و معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی

• بهینه سازی مصرف و کاهش شدت انرژی

• جایگزین صادرات فرآورده‌های نفت،گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی

-1-2 قانون نفت و قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه

به موجب مفاد ماده سه قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مصوب 19 / 2 / 1391 مجلس محترم شورای اسلامی، وزارت نفت وظیفه

اعمال اصل مالکیت و حاکمیت ملی ایران بر ذخایر و منابع نفت و گاز کشور و تأسیسات نفت، گاز و پتروشیمی و صنایع وابسته به آن را در شش حوزه کاری به شرح مقرر در قانون عهده‌دار شده است.

در قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه نیز تکالیف متعددی برای صنعت نفت کشور از جمله در مواد 125 تا 131 و مواد 134، 193 و 229 این قانون) تعیین شده است.

همان‌گونه که پیش از این تاکید شد، برنامه و به عبارت بهتر راهبردها و راهکارهای عملیاتی برای وزارت نفت باید با مراعات این اسناد بالادستی تنظیم شود که در فصول بعد بدان پرداخته خواهد شد.

فصل دوم: برنامه کوتاه مدت

عناوین مهم‌ترین اقداماتی که در شرایط ویژه کنونی درکشور و با فرض ادامه و تشدید آن در صنعت نفت باید مورد توجه قرار گیرد به شرح زیر است . البته همانگونه که پیش از این هم به استحضار ر سید در نوشته های این فصل عمدا از تشریح راهکارهای عملیاتی خودداری می شود که البته در جلسات، امکان بیان آن‌ها میسر خواهد بود:

1. ایجاد ثبات در مدیریت صنعت نفت همراه با جلب اعتماد و همراهی مدیران و کارکنان صنعت به منظور افزایش بهره‌وری و تلاش خستگی ناپذیر برای گذر موفق از شرایط کنونی

2. تامین به موقع انواع حامل های انرژی مصرفی مورد نیاز کشور با توجه به تولید و واردات حامل های مورد نیاز و رفع تنگناهای عملیاتی پالایش، انتقال و توزیع

3. احیای ظرفیت تولید نفت خام کشور به میزان سال 1384 به عنوان قدم نخست برنامه های تولید نفت

4. تلاش برای بازاریابی و بالابردن میزان صادرات نفت خام و دیگر فرآورده‌ها از مجاری مطمئن با کشورهای مصرف‌کننده و نیز با استفاده از همه ظرفیت‌های ملی برای این امر

5. قائل شدن اولویت برای افزایش برداشت گاز از میدان پارس جنوبی با حل مشکلات و تسریع در راه‌اندازی و عملیاتی کردن واقعی فازهای با پیشرفت فیزیکی بالاتر و نیز میدان گازی کیش

6. بهره گیری حداکثری از دیپلماسی نفت برای کاهش مشکلات صنعت نفت و کمک به کشور در عبور موفق از شرایط فعلی با هماهنگی دیگر دستگاه‌های ذی‌ربط در ارتباط با کشورهای عضو اپک و نیز کشورهای مهم مصرف‌کننده نفت

7. تلاش برای فعال کردن و به نتیجه رساندن مرحله به مرحله پالایشگاه ستاره خلیج فارس

8. رفع مشکلات تدارکاتی واحدهای عملیاتی نفت در زمینه های تعمیر و نگهداری چاه ها و تاسیسات مرتبط و نیز توسعه و راه اندازی طرح های با اولویت

9. بهینه سازی مصرف انرژی از جمله با رفع تنگناهای عرضه در جایگاه های CNG

10. شروع به مطالعه برای اصلاح ساختار قراردادهای نفتی در کشور با جلب هم کاری همه صاحب نظران و دعوت از شرکت‌های معتبر نفتی داخلی و خارجی به منظور بیشینه‌سازی منافع ملی

11. رفع فوری موانع عملیاتی تولید و صادرات محصولات پتروشیمی

12. رفع فوری موانع عملیاتی صادرات میعانات گازی و LPG

13. بازآرایی و به تصویب رساندن سازمان ویژه برای مدیریت عملیات صادرات نفت و فراورده‌های نفتی و پتروشیمی متناسب با شرایط کنونی

فصل سوم: برنامه درازمدت

1-3 چشم‌انداز و اهداف کلان پیشنهادی صنعت نفت در افق بیست ساله

کسب جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه

کسب جایگاه دوم تولید نفت در اوپک

کسب جایگاه سوم تولید گاز در جهان

کسب جایگاه اول در منطقه به لحاظ میزان ارزش

افزوده تولیدی در زنجیره تولید نفت و گاز با تاکید بر افزایش تولید فرآورده‌های پتروشیمیایی

نیل به مرکزیت تجارت نفت و گاز در منطقه و تبدیل شدن به کریدور راهبردی تجارت هیدروکربوری منطقه

-2-3 ارزش های سازمانی پیشنهادی برای صنعت نفت

1. اتکاء به خلاقیت، کارآفرین و ابتکار

2. روزآمدی در سطح منطقه و جهان

3. سرآمدی و بالندگی سازمانی در سطح کشور و منطقه

4. پویایی و کارآمدی سازمان

5. وفاداری و تعلق سازمانی

* خلاقیت، کارآفرینی و ابتکار، باید به عنوان یکی از اصول اساسی در صنعت نفت به شمار رود . مجموعه مدیریت صنعت نفت باید با خلاقیت و سخت کوشی و صرفاً با اخذ مجوزهایی از دولت و مجلس، حرکت عظیم را برای توسعه ا ین صنعت، بدون تعهدات متعارف دولت و بانک مرکزی، با جذب منابع مالی از خارج از کشور تدارک ببینند. کشف فرصت ها، روش ها و زمینه های جدید کار و ریسک پذیری معقول از نکات اصلی مورد توجه در این مقوله می‌باشد.

* بحث روزآمدی در صنعت نفت، نه به عنوان یک انتخاب بلکه به عنوان یک الزام باید مورد توجه قرار گیرد.

صنعت نفت ایران بدون تعامل با جهان و نیز رقابت با شرکت‌های نفت مشابه در سطح جهان قادر به حفظ جایگاه خود نخواهد بود.

«تلاش برای روزآمدی، تلاش برای ماندگاری است» آشکارا می‌توان دریافت که انزوا طلبی و عدم تعامل با جهان و فناوری آن، به افزایش روزافزون فاصله بین صنعت نفت ایران و دیگران خواهد انجامید و حاصلی نیز جز اتلاف منابع ملی، بهره‌وری پایین و رو به کاهش و افتادن به چرخه ناتوانی روزافزون نخواهد داشت.

روزآمد ساختن صنعت نفت، همه ابعاد وجودی این صنعت را در برمی‌گیرد و باید چون روح واحد بر همه اجزای کالبد آن جاری شود.

در این راه، اصلاح نظام‌ها و روش‌های مورد عمل، اصلاح ساختار عملیاتی و سازماندهی کار، نظام اجرایی مناسب برای اجرای طرح‌های صنعت نفت، استفاده از فناوری پیشرفته و فراهم ساختن زمینه جذب این فناوری و ارتقای فناوری ملی، توجه به سرمایه‌گذاری به موقع و کافی برای ظرفیت‌سازی و تولید، ارتقای مدیریت و منابع انسانی، همه مواردی هستند که باید مورد توجه عمیق و جدی قرار گیرد.

لذا چنانکه گفته شد:

• تعامل و برون گرایی و پرهیز از زندگی جزیره‌ای‌

• همکاری با رقبا در عین رقابت

• دسترسی به فناوری پیشرفته در عین تلاش برای ارتقای فناوری ملی

• ارتقای مدیریت و توسعه منابع انسانی در تراز منطقه‌ای و سپس جهانی

• تاکید بر عملکرد واحدها در قالب بنگاه‌های اقتصادی با تاکید بر حداکثر عدم تمرکز

• توجه به مسوولیت‌های اجتماعی بنگاه‌ها

از موارد مهم در بحث روزآمدی صنعت نفت به شمار می‌روند.

برای تحقق «سرآمدی و بالندگی سازمانی در سطح کشور و منطقه» نیز:

• استقبال از رقابت در عرصه کار و تلاش، خود را قابل ارزیابی و مقایسه کردن با دیگران

• ایجاد امید برای آینده و تلاش برای پیشرفت و توسعه در حد شایسته نام ایران

• همراه با ترسیم روشن و قابل درک چشم‌انداز آینده صنعت به نحوی که صنعت نفت در منطقه سرآمد باشد، باید مورد توجه قرار گیرد.

*برای تحقق «پویایی و کارامدی سازمانی»:

•دمیدن مستمر روح حرکت و پویایی در مجموعه

• تلاش مداوم و خستگی ناپذیر برای نیل به اهداف سازمان

• و نگاه همواره به آینده و قانع نشدن صرف به افتخارات گذشته مورد توجه خواهد بود

* نهایتا در مقوله "وفاداری و تعلق سازمانی" نیز توجه به ارزش های سازمان داشتن فرصت های مناسب و برابر رضایتمندی کارکنان نیکنامی سازمان مورد نظر خواهد بود.

-3-3 راهبردهای پیشنهادی

راهبردهای وزارت نفت برای تحقق اهداف سند چشم‌انداز، برنامه پنجم توسعه و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:

1. افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز صیانت شده با هدف افزایش و یا حداقل حفظ سهم ایران در بازار جهانی نفت و ارتقای جایگاه کشور در اوپک و همچنین افزایش قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی کشور

2. شناسایی کل منابع هیدروکربوری در پهنه سرزمین با اولویت مخازن مشترک

3. افزایش بهره‌برداری و استفاده حداکثری از میادین مشترک

4. تربیت مدیران سطح جهانی و نیروی انسانی متخصص و کارآمد و وفادار در بخش های مختلف مورد نیاز صنعت نفت

5. اولویت دادن به تامین گاز مورد نیاز برنامه‌های تزریق به میادین نفت جهت افزایش بازیافت نهایی

6. بهینه‌سازی مصرف انرژی همراه با کاهش شدت انرژی در تمامی بخش‌های اقتصادی کشور از طریق مدیریت و سرمایه‌گذاری لازم و تأمین منابع از محل صرفه‌جویی حاصله

7. حمایت از بخش خصوصی داخلی در صنعت نفت کشور و صنایع پایین دستی، صنایع و خدمات پشتیبان نفت و گاز، خدمات پیمانکاری و فن و مهندسی با هدف حضور شرکت‌های ایرانی در بازارهای منطقه‌ای و جهانی

8. تغییر رویکرد از صادرات نفت خام به صادرات فرآورده‌های با ارزش افزوده بالا

9. حداکثر بهره‌وری از مخازن هیدروکربوری از طریق افزایش ضریب بازیافت مخازن و استفاده از فناوری‌های نوین

10. مشارکت و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در بخش‌های مختلف صنعت نفت و حضور در طرح‌های سرمایه‌گذاری مختلف بالادست و پایین دستی در خارج از کشور

11. حمایت از سرمایه‌گذاری‌های مشترک با کشورهای منطقه و دوست و یا ادغام شرکت‌های مرتبط در صنعت با هدف ایجاد شرکت‌های بزرگ در مقیاس جهانی

12. ایجاد مرکزیت جذب، تولید، انتقال و ارتقای فناوری‌های نوین صنایع نفت و گاز و پالایش و پتروشیمی و تبدیل ایران به قطب فناوری‌های نوین صنعت نفت در منطقه خلیج فارس از طریق تعامل سازنده با کشورها و شرکت‌های موثر در عرصه فناوری نفت و گاز در بازارهای جهانی

13. پایه‌ریزی اقتصادی مبتنی بر نفت و گاز به جای اقتصادی متکی و وابسته به درآمدهای نفت

14. ارتقای سطح همکاری با دیگر کشورهای منطقه و اعضای اوپک، به منظور ایفای نقش موثر در تامین انرژی، ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت و گاز و کسب درآمد عادلانه

15. تقویت رویکرد برونگرایی صنعت نفت و استفاده از توانمندی‌های داخل کشور جهت فعالیت در خارج از مرزها

16. تبدیل شرکت‌ها و بنگاه‌های صنعت نفت به شرکت‌ها و بنگاه‌های کارآ مد، صاحب فناوری و فعال در عرصه بین‌المللی

17. انجام پژوهش های مورد نیاز صنعت نفت بالاخص در بخش بازیافت مخازن و تولید دانش فن فرآیندهای تولید فرآورده‌های نفت و پتروشیمیایی

18. حداکثرسازی ارزش افزوده صنعت نفت و گاز کشور از طریق هم‌افزایی زنجیر ارزش با توسعه سرمایه‌گذاری در منابع و صنایع نفت و گاز، صنایع انرژی‌بر و صنایع و خدمات مهندسی پشتیبان آن‌ها ) از جمله صنایع و خدمات دریایی مرتبط ( ایجاد و تکمیل ظرفیت های جدید پالایشی به ویژه برای پالایش میعانات گازی و نفت خام بسیار سنگین

19. تلاش در جهت صدور گاز طبیعی به کشورهای منطقه و جهان، از طریق خط لوله و گاز طبیعی مایع شده

20. شکوفایی توانمندی‌های مهندسی و صنعت و پیمانکاری کشور در طرح‌های توسعه و حداکثرسازی سهم ایرانیان در بازار صنعت نفت و گاز

21. تعهد نسبت به توسعه پایدار و رعایت معیارهای زیست محیطی

22. استفاده از توانایی‌های صنعت نفت در راستای توازن منطقه ای و محرومیت زدایی

23. تعامل سازنده با مجلس شورای اسلامی و نهادهای نظارتی در جهت اعتلای صنعت نفت

24. حمایت از ایجاد و تقویت نهادهای مالی، بازارهای پولی، سرمایه، بیمه، بورس نفت خام و فراورده‌های نفت

25. تمرکز بر ایجاد زیرساخت‌های لازم توسعه صنایع نفت و گاز و پتروشیمی در مناطق مستعد کشور با اولویت جزایر و سواحل شمال خلیج فارس با رعایت اصل صرفه اقتصادی

26. ایجاد تعامل سازنده با سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در جهت توسعه صنایع پایین دستی با استفاده از منابع مالی بخش خصوصی

27. رعایت عدالت در نظام پرداخت و جبران خدمات کارکنان با تاکید بر عملکرد، با توجه به وضعیت نظام‌های پرداخت در شرکت‌های مشابه نفتی جهان

.28 تبیین و اجرای نقش راهبردی وزارت نفت در حوزه های سیاستگذاری کلان، برنامه ریزی و نظارت راهبردی با توجه به قانون جدید نفت

29. ایجاد فرصت بیشتر برای بخش خصوصی به منظور مشارکت در تجارت نفت و گاز

فصل چهارم: تبیین و تشریح پاره‌ای از راهبردها

در این فصل به تشریح و تبیین پاره‌ای از راهبردهای پیشنهادی پرداخته می‌شود که عمدتاً واجد آثار غیرفیزیکی و غیرملموس ولی بسیار مهم در مدیریت صنعت نفت می باشند.

نفت و امنیت ملی ایران

در تاریخ سیاسی معاصر ایران، نفت و امنیت ملی، همواره دو مقوله به هم پیوسته بوده که در یک رابطه متقابل و ساختاری نسبت به یکدیگر نقشی موثر ایفا کرده‌اند. نقش نفت در تحولات سیاسی و اقتصادی سده اخیر منطقه و ایران، واضح‌تر از آنست که نیاز به شرحی مبسوط داشته باشد، به طوری که نفت به عنوان یک کالای سیاسی اقتصادی، از بزرگترین عوامل انگیزشی حضور دولت‌های بیگانه در منطقه خاورمیانه بوده است. به علاوه، محوریت نقش نفت در تحولات شصت ساله اقتصادی و سیاسی ایران، مسئولان کشور را وادار می‌سازد که به موضوع نفت و گاز، به عنوان یکی از مهمترین مولفه های موثر در امنیت ملی بنگرند.

نفت و گاز به عنوان حامل‌های مهم انرژی، ضمن اینکه از عوامل تولید به شمار می‌روند، به عنوان سرمایه، نقدینگی، ثروت، فرصت و فراهم آورنده زمینه‌های انتقال و شناخت فناوری برتر نیز تلقی می‌شوند . نفت و گاز، سرمایه، ثروت و نقدینگی است، چرا که سرمایه مورد نیاز، اعتبارات و بودجه ضروری بخش‌های دیگر اقتصاد از جمله صنعت و کشاورزی، با تکیه بر درآمدهای ارزی این بخش عظیم اقتصادی تامین می‌شود و هر گونه چالش در اعتبار این بخش، در حقیقت چالشی ژرف فراوری حرکت های عمومی اقتصادی و تامین نیازهای اساسی و حتی امنیتی– سیاسی کشور به شمار می رود. نفت بایستی به عنوان یک فرصت ملی به سرمایه‌ای مولد تبدیل شود تا از این رهگذر، هم به ارزش های افزوده بیشتری دست یابیم و هم به رشد اقتصادی و «توان ملی» بالاتری نایل شویم.

ایران با قرار داشتن بر بستری عظیم از منابع انرژی به ویژه نفت و گاز، و نیز با بهره‌مندی از جغرافیای سیاسی و اقتصادی خود، از موقعیت ارزشمند و کم نظیر در جهان برخوردار است . درجهانی که امنیت ملی کشورها با تامین انرژی گره خورده است، حفظ و پاسداری از این موقعیت ویژه برای ایران اهمیت استراتژیک دارد. داشتن نقش اساسی در تامین انرژی جهان، که ضامن درآمدهای کافی برای توسعه کشور باشد، امنیت ملی کشور را نیز تضمین خواهد کرد.

لذا هدف استراتژیک بخش نفت و کسب سهم بیشتر در تامین تقاضای جهانی می‌تواند«کسب سهم بیشتر در تأمین تقاضای جهانی انرژی» طی دو دهه آینده باشد. این امر از یک سو به معنای حداکثرسازی برخورداری از منافع بازار بین‌الملی انرژی و از سویی دیگر، بیانگر افزایش وابستگی کشورهای جهان به نفت (به شمول فرآورده‌های نفت، گاز طبیعی و فرآورده‌های آن) و یافتن جایگاهی استراتژیک (راهبردی) برای ایران در انرژی جهان است . حداکثرسازی درآمدهای نفت مستلزم اتخاذ تدابیر هماهنگ در دو مقوله، یعنی افزایش حجم صادرات و ثبات یا افزایش قیمت نفت می‌باشد.

افزایش میزان صادرات نفت به توان تولید و افزایش ضریب بازیافت از مخازن نفت بستگی داشته و قیمت نفت نیز در بازارهای جهانی با توجه به عوامل بنیادین بازار و مسایل سیاسی تعیین می‌شود . بنابراین برای ا‌فزایش درآمدهای نفت، سیاست‌ها و راهکارهایی باید به اجرا گذاشته شود که برآیند این سیاست‌ها، با هم‌افزایی بتواند حداکثر انتفاع از ثروت نفت را به دنبال داشته باشد. جهان آینده در دست کسانی است که خود را باور داشته و از هر موقعیت برای ایجاد فرصت‌های جدید استفاده کنند تا بتوانند این زنجیره را به نسل‌های بعدی بسپارند. در این میان یک عامل مهم دیگر نیز وجود دارد و آن هم چیزی نیست «فناوری‌های برتر».

عناصر اصلی جهت دست یافتن به فناوری‌های برتر را می‌توان در ایجاد زمینه‌های مناسب داخلی برای جذب فناوری، فراهم کردن نقدینگی ضروری، تعامل سازمان‌یافته، آگاهانه و مداوم با صاحبان فناوری و ایجاد روابطی معتبر، مبتنی بر احترام متقابل با کشورهای دارای فناوری دسته‌بندی کرد.

نفت در کشور ما، تمامی عناصر لازم چه در تامین منابع مالی لازم، چه تضمین تعامل با صاحبان فناوری در بخش نفت و ایجاد زمینه‌های اینگونه تعامل در بخش‌های دیگر اقتصادی و چه با وابسته کردن بسیاری از کشورهای صاحب فن به قراردادهای نفت و ایجاد روابط متقابل با آن‌ها داراست. عوامل ذکر شده، بالاترین فرصت ملی برای دستیابی به برتری فناوری محسوب می‌شود . حتی اقتصاد بدون وابستگی به نفت هم، برای کشوری نفت‌خیز چون ایران، تنها با بهره‌گیری موثر، آگاهانه و مدبرانه از این فرصت و موهبت الهی یعنی «نفت و گاز»، و بهره‌گیری از ابعاد گوناگون آن، در سایه حمایت‌های ملی میسر است. این مهم جز در قالب یک نگرش کلان راهبردی نسبت به مسایل و تحولات دو دهه آینده انرژی جهان و جایگاه ایران در این تحولات، میسر نیست.

صندوق توسعه ملی که بر پایه بهره‌گیری ماندگار از درآمدهای نفتی برای ساختن اقتصادی غیر متکی بر درامدهای نفتی طراحی و تصویب شده است، از مهمترین راهکارهای برای توسعه کشور، همراه با تقویت امنیت ملی می‌باشد.

ایران و سازمان‌های بین‌المللی فعال در حوزه نفت و انرژی

به منظور ارتقای جایگاه کشور و بیشینه کردن منافع ملی، وزارت نفت کماکان باید به حفظ و ارتقای جایگاه خود در اوپک، GECF ، IEF و نیز در ارتباط با دیگر بازیگران در این صحنه بپردازد.

در مجموع تلاش باید بر این باشد که با ارائه چهره‌ای تعامل‌گر و نه تقابل جواز کشور، در تعاملات عرضه و تقاضای انرژی جهان در جهت حداکثر سازی منافع ملی اقدام شود.

-3-4 سرمایه انسانی و مدیریت

برای آنکه صنعت نفت ایران در سطح جهان روزآمد و در سطح کشور و منطقه سرآمد باشد باید دارای:

• نیروی انسانی کارآمد و وفادار به سازمان

• مدیران خلاق و سرآمد

• و سازمانی سبک، چالاک و مجهز به فناوری روز باشد.این سازمان باید دانایی محور و یادگینده باشد . در این مسیر توجه به آموزش نیروی انسانی، نحوه پذیرش نیروی انسانی جدید، اصلاح ساختار نیروی انسانی و تاکید بر آموزش های مدیریت از اهمیت برخوردار است.

4-4 پژوهش

اهمیت ازدیاد برداشت از منابع نفت و مطالعه جامع هر یک از این منابع و نیز اهمیت ارتقای کیفیت محصولات تولیدی با ارزش افزوده بالاتر و بهینه سازی تولید و مصرف انرژی به علاوه بر اهمیت کسب و خلق دانش فنی فرآیندهای تولید، باعث می‌شود که پژوهش به عنوان یکی از زیربناهای توسعه صنعت نفت به ویژه با توجه به شرایط تحریم باید مورد توجه جدی قرار گیرد.

-5-4 ارتقا و انتقال فناوری

به نظر می‌رسد که نخستین شرط برای ارتقای فناوری ملی و نیز انتقال فناوری، ایجاد بسترهای مناسب ملی برای کسب فناوری است و این مهم جز با تقویت و تربیت نیروی انسانی مناسب در گام نخست و نیز تشکیل و تقویت نهادهای ملی فرهیخته در گام دوم، میسر نمی‌شود.

این نهادها شامل دانشگاه ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، مهندسان مشاور، پیمانکاران عمومی و پیمانکاران ساخت و نصب و در مرحله آخر سازندگان کالاها و تجهیزات می‌باشند.

در مقوله ارتقای فناوری ملی و انتقال فناوری، به اعتقاد اینجانب توجه به نهادهای نرم‌افزاری قطعاً باید به نسبت توجه به سخت‌افزارها در اولویت قرار گیرد. در بخش نرم‌افزاری نیز باید مدیریت را به حق، پیچیده‌ترین و با ارزش‌ترین بخش فناوری در هر زمینه دانست. بر این اساس تربیت مدیر و تقویت نهادهای مدیریت، فراگیری تدریجی مدیریت نوین همراه با ایجاد زیرساخت‌ها و ساختارهای لازم برای اعمال مدیریت نوین را باید از ضروری‌ترین مقوله‌های مورد توجه برای ارتقای فناوری ملی دانست.

در چارچوب نگرشی که بدان اشاره شد، اقدامات زیر در جهت ارتقای فناوری ملی در بخش نفت باید به انجام برسد.

الف: به روز کردن نظام اجرایی طرح‌های صنعت نفت

پارادایم (سرمشق) نظام اجرای جدید حرکت به سمت استفاده از روش‌های طرح و ساخت توام مانند EPC و EPCC و به کارگیری مدیریت ساخت (MC) و به مفهوم کلیه واگذاری وظایف تصدی و مسئولیت به پیمانکاران و بازگرداندن نقش حاکمیت کارفرماست.

ب: پیگیری تشکیل کنسرسیوم شرکت‌های مهندسی، پیمانکاری و ساخت تجهیزات

ج: مشارکت و همکاری با شرکت‌های درجه اول یک بین‌المللی

یادآوری می‌شود که از شروط مهم انتقال و ارتقای فناوری، برون‌گرایی و تعامل با پیشروان فناوری در جهان در مقوله‌های مورد نظر است.

استفاده از دانش و تجارب شرکت‌های نفت درجه اول جهان در زمینه‌های مدیریت، مطالعه و اجرای طرح‌ها بویژه در بخش بالادستی نفت و گاز با تأکید بر افزایش بازیافت نفت یکی از انگیزه‌های مهم ایجاد رابطه و عقد قرارداد با اینگونه شرکت‌ها می‌تواند باشد.

د: ارتقای فناوری در مقته افزایش بازیافت نفت

از مهمترین فناوری‌های مورد نیاز در بخش بالادستی نفت، فناوری مطالعه مخازن نفت و ارائه طرح مهندسی تولید بهینه از هر میدان است . این مطالعات چه پیش و چه پس از شروع تولید میدان ضروری است. به واقع، مهم‌ترین چالش پیش روی مهندسان نفت در جهان، ارائه طرح‌هایی است که اجرای آن‌ها منجر به بازیافت بیشتر نفت از زیرزمین می‌شود.

ه: ادامه تقویت ظرفیت مهندسان مشاور و به کارگیری آن‌ها

علاوه بر بخش بالادستی نفت که ذکر آن گذشت، ظرفیت های مهندسی و خدمات مشاوره شرکت‌های ایرانی در بخش‌های پایین دستی نفت نیز به عنوان رکن از فناوری ملی می‌باشند. آمار نشان می‌دهد تعداد این واحدها به بیش از دو برابر و ظرفیت ارجاع کار به آنها بیش از دویست برابر افزایش یافته بود. توان بالقوه و بالفعل به وجود آمده که با به کارگیری چند هزار نفر از مهندسان نخبه کشور به وجود آمده سرمایه‌ای بس گرانبها برای توسعه ملی و صدور خدمات فنی مهندسی در این زمینه خواهد بود.

و: ادامه تقویت ظرفیت پیمانکاری‌های ساخت، تجهیز و نصب

در حال حاضر ما در بسیاری زمینه‌ها، توانایی اول را در منطقه خلیج فارس در این بخش دارا هستیم که اگر ظرفیت‌های مدیریت را نیز به آن بیفزائیم، قادر خواهیم بود در زمانی نه چندان دور، از این نظر به کشور اول منطقه تبدیل بشویم.

ز: ادامه و توجه جدی به ساخت داخل کالاها و تجهیزات مورد نیاز در مباحث ساخت تجهیزات نیز که از نظر اینجانب به عنوان آخرین حلقه انتقال فناوری تلقی میشود، صنعت نفت سالانه صدها میلیون دلار صرف خرید تجهیزات و کالاهای مورد نیاز خود از خارج از کشور می‌کند. از این قدرت خرید می‌توان به عنوان مهمترین اهرم برای انتقال فناوری و ساخت داخل تجهیزات و کالاهای مورد نیاز صنعت نفت ایران و همچنین تولید ثروت استفاده کرد.

-6-4 ارتقای سلامت اداری در صنعت نفت

از آنجایی که صنعت نفت در کشور ما مسئولیت انحصاری اکتشاف و استخراج نفت و گاز و بهره‌برداری از کلیه تأسیسات بالادستی صنعت نفت و نیز فروش داخلی و صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفت بر عهده‌دار شده و متصدی بخشی از عملیات پایین دست این صنعت نظیر ایجاد و اداره پالایشگاه‌ها، خطوط لوله نفت و گاز، مجتمع های عظیم پترو شیمی و گازرسانی به بیش از 50میلیون نفر از جمعیت کشور نیز می با شد، حجمی عظیم از منابع مالی در آن جریان دارد.

عظیم‌ترین طرح های  شور نیز الز ماً در صنعت  فت به اجرا در می آید و اینها همه، صنعت نفت را در شرایط فعلی اقتصاد

کشور به بزرگترین مجموعه اقتصادی تبدیل کرده که بزرگترین معاملات کشور نیز در آن انجام می شود . لذا تو جه به سلامت عملیات مالی و معاملات در این صنعت از اهمیت فوق العاده برخوردار است. آسیب شناسی نقاط خطر، چند محور اصلی را برای ارتقاء سلامت اداری پیش روی ما می گشاید که با توجه به این محورهای آسیب پذیری، باید برای ارتقاء سلامت اداری در صنعت نفت اقدام کرد :

الف ) تلاش برای رفع فاصله بی قیمت های داخلی فراورده های نفتی و پتروشیمیایی با قیمت های فراسوی مرزها

ب )شفاف سازی در معاملات مربوط به صادرات نفت خام و فرآورده

ج )شفاف کردن نحوه عقد قراردادهای خرید خدمات و کالا

د) حمایت از تولید و خرید داخلی

ه) تمرکز در انجام معاملات بزرگ

و) تقویت نقش حسابرسی و نظارت در سطح صنعت نفت

ز) برقراری امکان ارتباط مستقیم با وزیر و مقامات

تصمیم گیرنده

ح) نظارت بر نحوه انتصاب افراد

ط) استقبال از نظارت همگانی

-7-4 ضرورت کاهش شدت و نرخ رشد مصرف انرژی در ایران

شدت بالای انرژی در ایران ، که اگر بالاترین میزان آن در جهان نباشد بدون تردید جزء یکی از بالاترین ها است، همراه با نرخ ر شد سالانه حدود 10درصد برای اکثر حامل های انرژی ، که عمو ما " ناشی از قیمت های به شدت یارانه ای و حمایت شده حامل های انرژی در کشور می باشد ، مشکلی است که در آینده ای نه چندان دور، اداره بخش انرژی و از آن طریق کشور را با بحرانی جدی روبرو خواهد کرد.

چرا که ظرف چند سال آینده اساسا " نفت برای صادرات باقی نخواهد ماند و طرح های به شدت سرمایه بر بخش گاز نیز با قیمت های فروش داخلی گاز غیراقتصادی شده و قادر به بازگشت اصل و فرع سرمایه نخواهند بود . گرچه پرداختن به مقوله بهینه سازی مصرف انرژی با ا ستفاده از سازوکار هایی به جز ا صلاح قیمت ها نیز می تواند در مواردی در کاهش شدت انرژی و نیز نرخ رشد مصرف انرژی موثر باشد، لیکن به نظر نمی رسد که جز با هدفمند کردن تدریجی و زمان بندی شده یارانه های پرداخت در بخش انرژی، به نفع اقشار ضعیف جامعه که عموما " سهمی کمتر نیز در مصرف انرژی دارند، بتوان براین مشکل به طور اصولی غلبه کرد.

-8-4 ضرورت بین المللی کردن صنعت نفت ایران

به اعتقاد اینجانب، به دلائل متعدد، شرکت ملی نفت ایران باید به شرکت بین المللی تبدیل شود و محدوده فعالیت آن از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رود.

اگرچه شرکت ملی نفت ایران چهارمی شرکت نفت جهان می باشد،لیکن قطعا " این شرکت باید برای حداکثر کردن منافع ملی و نیز درآمد خود، در محدوده جغرافیایی ایران، محدود نمانده و با سرمایه گذاری و مشارکت، به ویژه در بخش های بالادست نفت جهان، نه تنها برای کشور تولید ثروت کند که منافع کشور را ازجمله در تثبیت بازارهای نفت خام، گاز طبیعی و LNG نیز در دراز مدت تضمین نماید . شرکت ملی نفت ایران و شرکت های تابع آن نظیر شرکت ملی صنایع پترو شیمی نباید به آخرین عرضه کننده محصولات و فرآورده های خود به مصرف کنندگان تبدیل شوند . تاکید بر ایفای نقش بی المللی برای این شرکت ها بدون آن که هزینه بر اقتصاد ملی تحمیل کند ، در میان مدت و دراز مدت موجب تولید ثروت برای کشور و ارتقای مدیریت و کیفیت این صنایع در کشور، منطقه و جهان خواهد شد.

-9-4 ضرورت ایجاد تسهیلات برای عملیات صنعت نفت

با توجه به اهمیت صنعت نفت در تولید ثروت برای کشور، این صنعت باید به ترتیبی اداره شود که بتواند به سهولت عمل کند و روابط آن با دولت و اجزای آن باید به نحوی باشد که اولا " اعتباربی المللی شرکت ملی نفت ایران، که ضامن عملکرد مناسب آن در جهان و کشور خواهد بود، افزایش یابد و ثانیا " بتواند ثروت و درآمد بیشتری باری مجموعه کشور تولید کند.

پرداختن به مسائل جنبی و دست و پاگیر برای این شرکت، گرچه ممکن است در کوتاه مدت به نظر جذاب بیاید، ولی در نهایت موجب تضعیف این شرکت و از ا ین طریق موجب کاهش درآمد کشور و تضعیف اقتصاد ملی خواهد شد . لذا به اعتقاد اینجانب ایجاد هرگونه تسهیل برا ی شرکت ملی نفت ایران و شرکت های تابعه آن ضمن تاکید بر موارد زیر الزامی است:

• شفاف سازی حداکثر در معاملات و قرارداد های شرکت ملی نفت ایران و سایر شرکت های تابعه آن ضمن تو جه به رقابت های بین المللی

• شفاف سازی حداکثر در روابط مال بی مجموعه صنعت نفت با دولت و اجزای آن

• تقویت امکان نظارت و مسئولیت خواهی دولت و مجلس از وزیر نفت راه ایجاد اقتصاد غیر نفتی تضعیف صنعت نفت نیست، بلکه با تقویت صنعت نفت و استفاده صحیح از منابع حاصل از عملیات این صنعت و انجام سرمایه گذاری های در ست برپایه آنها، می توان اقتصادی قوی ای جاد کرد . امروز با کوچک بودن اندازه اقتصاد ایران و نیز تولید ناخالص ملی آن، تولید نفت بخش غالب ا ین اقتصاد است . لیکن با قوی شدن اقتصاد کشور و افزایش تولید ناخالص ملی، تولید نا خالص بخش نفت در آن به طور نسبی کاهش خواهد یافت و لذا برپایه نفت می توان و باید اقتصادی غیرنفتی و مقتدر بنا کرد.

-01-4 ضرورت تو جه به مردم به ویژه در اطراف مناطق عملیاتی

صنعت نفت نمی‌تواند در مناطق عملیاتی از محیط اطراف خود غافل با شد و پرداختن به مسائل حداقلی، در اطراف ا ین صنعت یک ضرورت است.

صنعت نفت باید طوری عمل کند که مردمی که در اطراف تاسیسات نفت زندگی می کنند، این احساس را داشته باشند که صنعت نفت به طور ویژه دوست و مددکار آن هاست و صنعت نفت نیز تو جه به این مردم را جزء و ظایف خود بداند و این موضوع را هرگز فراموش نکرده و یا کوچک نشمارد.

-00-4 ضرورت اطلاع رسانی

ذخایر نفت و گاز کشور، به اندازه ای است که به هر حال تا ده ها سال دیگر نیز نفت در ایران نقش مسلط تعیین کننده در اقتصاد کشوررا دارا خواهد بود و از آنجایی که نفت نه تنها در اقتصاد ایران که درمسایل سیا سی، اجتماعی و حتی فرهنگی آن نیز موثر است و تا سال های طولانی آینده نیز همچنان موثر خواهد بود، لذا ارتقاء سطح دانش و درک عمومی از مسائل صنعت نفت ایران و جهان، ضرورتی ملی است.

پشتیبانی از نشریات تخصصی و صفحات ویژه نفت و انرژی و انتشار کتب فنی، تخصصی و کاربردی نفت برای استفاده دانشجویان، کارشناسان و دانشگاهیان و برنامه‌ریزی مناسب جهت توسعه و گسترش ا ین گو نه فعالیت ها در آینده، به نظر اینجانب باید در دستور کار وزارت نفت قرار داشته باشد.

-01-4 نیاز به کمک و مساعدت مسئولین ارشد نظام

صنعت نفت از نظر ساختار و وظایفی که بر عهده دارد به گونه ای ا ست که تاثیر آن می تواند بر امنیت ملی و بخش های اقتصادی، صنعتی، دیپلماسی و انرژی شگرف باشد . لذا شایسته است در این شرایط حساس مورد حمایت بیشتر قرار گیرد.